سؤال:
در آیات مختلف قرآن سخن از تسبیح و حمد موجودات عالم هستی در برابر خداوند بزرگ به میان آمده که شاید از همه صریح‌تر آیه‌ی 44 سوره‌ی مبارکه‌ی «اسراء» است که می‌فرماید:«واِنْ من شیءیسبح بحمده.....یعنی و هیچ موجودی نیست مگر این که تسبیح و حمد خدا می‌گوید: در این آیه بدون هیچ گونه استسای خداوند می‌فرماید همه‌ی موجودات عالم هستی تسبیح خدا می‌گویند؛ منظور از این تسبیح و حمد چیست؟
پاسخ:
در تفسیر حقیقت این حمد و تسبیح در میان دانشمندان و فلاسفه و مفسران گفتگوی بسیاری است ، که خلاصه‌ی نظریات آنها از این قرار است:
1-جمعی معتقدند که همه‌ی ذرات موجودات این جهان اعم از آن‌چه ما آن را عاقل می‌شماریم یا بی‌جان و غیر عاقل همه دارای یک نوع درک و شعورند. و در عالم خود تسبیح و حمد خدا می‌گویند، هر چند ما قادر نیستیم به نحوه‌ی درک و احساس آنها پی بریم و زمزمه‌ی حمد و تسبیح آنها را بشنویم.
آیاتی مانند «واِن مِنها لما یهبط مِنْ خَشیه اللهِ؛ یعنی، بعضی از سنگ‌ها از ترس خدا، از فراز کوه‌ها به پایین می‌افتند»1
و مانند «فقال لها و للارض ائتیا طوعاً او کرهاً قالتا اتینا طائعین؛ یعنی، خداوند به آسمان و زمین فرمود از روی اطاعت یا کراهت به فرمان من آیید، آنها گفتند ما از در اطاعت می‌آییم2 ... و مانند آن را می‌توان گواه بر این عقیده گرفت.
2-بسیاری معتقدند که این تسبیح و حمد، همان چیزی است که ما آن را «زبان حال»می‌نامیم، حقیقی است نه مجازی، ولی به زبان حال است نه قال(دقت کنید)
توضیح این‌که:
بسیار می‌شود به کسی که آثار ناراحتی و درد و رنج و بی‌خوابی در چهره و چشم او نمایان است می‌گوییم: هر چند تو از ناراحتی‌ات سخن نمی‌گویی، ولی چشم تو می‌گوید که دیشب به خواب نرفتی، و چهره‌ات گواهی می‌دهد که از درد و ناراحتی جانکاهی رنج می‌بری. یعنی حال تو بیانگر خستگی توست، اگر چه به زبان نیاوری.
از سوی دیگر، آیا می‌توان، انکار کرد که یک تابلو بسیار زیبا که شاهکاری از هنر راستین است گواهی بر ذوق و مهارت نقاش می‌دهد و او را مدح و ثنا می‌گوید؟
آیا می‌توان منکر شد که ساختمان‌های عظیم و کارخانه‌های بزرگ و مغزهای پیچیده‌ی الکترونیک و امثال آنها، با زبان بی‌زبانی از سازنده و مخترع و مبتکر خود سخن می‌گویند، و هر یک در حدّ خود از آنها ستایش می‌کنند؟
بنابراین باید قبول کرد که عالم شگرف هستی با آن نظام عجیبش، با آن همه رازها و اسرار، با آن عظمت خیره کننده‌اش و با آن ریزه کاری‌های حیرت‌زا همگی « تسبیح و حمد » خدا می‌گویند.
مگر «تسبیح» جز به معنی پاک و منزه شمردن از عیوب می‌باشد؟ ساختمان و نظم این عالم هستی می‌گوید خالق آن از هر گونه نقص و عیبی مبرا است.
مگر «حمد» چیزی جز بیان صفات کمال می‌باشد؟ نظام جهان آفرینش از صفات کمال خدا، از علم بی‌پایان و قدرت بی‌انتها و حکمت وسیع و فراگیر او سخن می‌گوید.
این معنی برای تسبیح و حمد عمومی موجودات کاملاً قابل درک است و نیاز به آن ندارد که ما برای همه‌ی ذرات عالم هستی درک و شعور قائل شویم چرا که دلیل قاطعی بر آن در دست نیست و آیات گذشته نیز به احتمال زیاد همان زبان حال را بیان می‌کند.
3-بعضی از مفسران نیز احتمال داده‌اند که حمد و تسبیح عمومی موجودات در اینجا ترکیبی از زبان «حال» و «قال» است، چرا که بسیاری از انسان‌ها و همه‌ی فرشتگان از روی درک و شعور حمد و ثنای او می‌گویند و همگی ذرات موجودات نیز با زبان حالشان از عظمت و بزرگی خالق بحث می‌کنند.3
در آخر عرض می کنم که این سه قول در مسئله وجود دارد و قول دوم نظر برخی از مفسرین از جمله حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ( مد ظله) می باشد ولی برخی دیگر از مفسرین قول اول را برگزیده اند که می توانید برای اطلاع بیشتر به تفاسیر رجوع کنید ( و قصد ما فقط بیان اقوال در مسئله بود نه تایید یا رد آنها)
پاورقی:
1- سوره بقره، آیه ی 74 .
2- سوره‌ی فصلت، آیه‌ی 11
3- تفسر نمونه، ج12، ص134
